- Β’ Περίοδος - 

1522 ο Δεύτερος Μεγάλος Σταθμός της Ιστορίας

Ο πατήρ Θεωνάς προερχόμενος από το Άγιον Όρος εγκαταστάθηκε, εις το σεσαθρωμένον και ερειπωμένον μονύδριον όπως το περιγράφει ο βιογράφος του Αγίου Θεωνά Όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ‘’και ευρόντες το Μοναστήριον τούτο της Αγίας Αναστασίας, όπου ήτον τότε Μονύδριον, μικρότατον, παλαιότατον και σεσαθρωμένων, ανήγειραν εκ βάθρων, και λίαν ικανά κελλία δια τους αδελφούς και χάριτι Χριστού εσυνάχθησαν έως εκατόν πεντήκοντα αδελφοί και απερνούσαν κοινοβιακήν ζωήν. Επάνω δε είς τάς οικοδομάς αυτάς και επάνω είς όλους τους αδελφούς, ήτον ηγούμενος και προεστώς ο Άγιος Θεωνάς’’.

Η προσφορά της Μονής κατά την εποχή του Αγίου Θεωνά ήταν από Θρησκευτικής και Εθνικής πλευράς πολύ μεγάλη. Οι κάτοικοι της Χαλκιδικής έστρεφαν πάντοτε το βλέμμα τους στο Μοναστήρι δια στηριγμό θρησκευτικό και εθνικό. Στα κτήματα της Μονής εργάζονταν δια τον βιοπορισμό τους και εις το μοναστήρι τα παιδιά τους μάθαιναν γράμματα από τους Μοναχούς εις την αρχήν και αργότερα με οργανωμένο σχολείο όπου οι Μοναχοί ήταν και οι διδάσκαλοι. Στο μετόχι της Επανομής συνολικής εκτάσεως 8.000 στρεμμάτων ο Άγιος Θεωνάς κτίζει κτιριακό συγκρότημα δια την διαμονήν του οικονόμου των μοναχών και 35 περίπου κατοικίες δια τους εργάτες και τις οικογένειες τους. Κατάλοιπα του Μετοχιακού συγκροτήματος σώζονται με κεντρικό κτίριο τον Πύργο όπου υπάρχει επιγραφή του Αγίου Θεωνά ως Ηγουμένου (Οκτώβριος 1530). Το 1531 ο Θεσσαλονίκης Ιωάσαφ αναθέτει στον Ηγούμενο Θεωνά την διακυβέρνηση του μισογκρεμισμένου Μοναστηριού της Υπαπαντής του κυρ. Ιωήλ (ο σημερινός ναός στην Εγνατία) το 1535 εκλέγεται Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Το 1538 ως Θεσσαλονίκης επικυρώνει με γράμμα την συνοριακή διαφορά ανάμεσα στις Αγιορείτικες Ιερές Μονές Άγιου Παύλου και Ξενοφώντος το Μάιο του 1541 ως Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης εκδίδει βεβαιωτικόν γράμμα με το οποίο επικυρώνει τα κυριαρχικά δικαιώματα της Αγίας Αναστασίας στο Μοναστήρι της Υπεραγίας Θεοτόκου η του κυρ Ιωήλ. Το βεβαιωτικόν Γράμμα σώζεται και φυλάσσεται εις την Ιερά Μονή.

Ο Άγιος Θεωνάς εκοιμήθη εν Κυρίω το 1541 και ετάφη εις την Ιερά Μονή. Μετά την εκταφήν το μυροβόλον λείψανον και τα θαύματα τον κατέστησαν Άγιο της Εκκλησίας με πράξη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Μετά την οσιακήν κοίμηση του Αγίου Θεωνά τον Απρίλιο του 1542 ο Πατριάρχης Ιερεμίας Α’ με γράμμα του και τον Δεκέμβριο του 1546 ο Πατριάρχης Διονύσιος που επισκέφθηκε το μοναστήρι, με γράμμα του επίσης ασφαλίζουν το Μοναστήρι της Υπεραγίας Θεοτόκου ή του κυρ. Ιωήλ στο Μοναστήρι της Άγιας Αναστασίας. Μεγάλο ενδιαφέρων για το Μοναστήρι έδειξε ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωάσαφ Αργυρόπουλος και άλλοι Αρχιερείς ανάμεσα στους οποίους ο Επίσκοπος Κίτρους Δαμασκηνός, ο πρώην Επίσκοπος Σερβίων Λεόντιος και ο κατά το 1565 Επίσκοπος Σερβίων Μακάριος, ο κατά το 1565 ηγούμενος του Μοναστηριού Γαβριήλ και άλλοι γέροντες μοναχοί αυτού. Αυτά περιλαμβάνονται σε γράμμα του Πατριάρχη Μητροφάνη Γ’ του Σεπτεμβρίου του 1565, που αναφέρεται στο μοναστήρι. Με το ίδιο γράμμα κηρύσσεται το μοναστήρι Πατριαρχικό και Σταυροπηγιακό, αυτοδέσποτο, αδούλωτο και ακαταπάτητο με όλα του τα κτήματα και αναθηματά του. Επίσης οι πατέρες του Μοναστηριού έχουν εξουσία να εκλέγουν τον Ηγούμενο τους σύμφωνα με αυτά, που καθώρισε ο Άγιος Θεωνάς στην κτιτορική διατύπωση και την εκλογή αυτή επικυρώνει ο Πατριάρχης. Το 1572 κατασκευάζεται Κρήνη, εις την ανατολική είσοδο της Μονής, από τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ιωάσαφ Αργυρόπουλο με εντοιχισμένην επιγραφην την οποία εδημοσιεύσαν, ο Π. Παπαγεωργίου (1898) και εις τους νεότερους χρόνους ο Λινός Πολίτης και τις δυο δημοσιεύσεις τις περιλαμβάνει εις το βιβλίο του για την Μονή ο ομογάλακτος αδελφός καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Απόστολος Γκλαβίνας. Επίσης αναφέρει ότι το 1576 ο Θεοδόσιος Ζυγομαλάς γραφεί στο Στέφανο Γερλάχιο και του αναφέρει, ανάμεσα σε αλλά πολλά, τα εξής για το Μοναστήρι: Αγίας Αναστασίας Μονή ώσει ωρών Θ’ ο πλησίον 300, δηλαδή το Μοναστήρι απείχε περίπου 9 ώρες από τη Θεσσαλονίκη (με τα ποδιά οπωσδήποτε) και είχε κοντά 300 μοναχούς.

Στα τέλη του 16ου αιώνα και πιο συγκεκριμένα στις 12 Μαρτίου 1597 ο Πατριάρχης Αλεξάνδρειας Μελέτιος Πηγάς, που βρισκόταν τότε στην Κωνσταντινούπολη, επικύρωσε την ελευθερία του Μοναστηριού και των μοναχών που ασκούσαν σ’αυτό. Ο 16ος αιώνας είναι ασφαλώς ο αιώνας της ακμής του Μοναστηριού και η εποχή του Αγίου Θεωνά η πιο πνευματική. Από τον κύκλο των μαθητών του προήλθε ένας σοβαρός αριθμός λόγιων μοναχών από τους οποίους είναι μέχρι και σήμερα γνωστοί. Ο μοναχός Ιωάννης το 1518 έγραψε το παρισινό χειρόγραφο 1060 ο Θεοφάνης μοναχός ο Αναστασιώτης έγραψε μεταξύ των ετών 1522 και 1538 τον «λόγον εις τον οσιομάρτυρα και καθηγητήν πατέρα ημών Ιάκωβον τον νέον» που εμαρτύρησε την 1η Νοεμβρίου 1519, ο «σοφότατος και λογιότατος Θεοφάνης Αναστασιώτης» (16ος αιώνας) έγραψε «επιτομή εισαγωγικής κεφαλαιωδώς» (είναι άραγε το ίδιο πρόσωπο με τον προηγούμενο Θεοφάνη;), ο μοναχός Κύριλλος, που έγινε Μητροπολίτης Ναύπακτου, έγραψε το 1540 τον παρισινό κώδικα 1375, ο μέγας χαρτοφύλακας της Μεγάλης Εκκλησίας Μανουήλ (Μάξιμος) Ξανθινός (1560) ήταν Αναστασιώτης, λόγιος ήταν και ο Ηγούμενος του Μοναστηριού Γαβριήλ, βασικό πρόσωπο στον κωμωδιάλογο του Επισκόπου Λιτής και Ρεντίνης Δαμασκηνού του Στουδίτη (1560), ο ιερομόναχος Νικόδημος αντέγραψε το 1563 και 1564 έργα του Γρηγορίου Παλαμά, την ίδια εποχή εμφανίζεται ο μοναχός Ακάκιος, που έγραψε τον παρισινό κώδικα 1557 και ο μοναχός Ιωακείμ, ο πρώτος ύστερα από την άλωση Έλληνας γεωγράφος κατά τον Γεδεών, που έγραψε το «πόνημα γεωγραφικών εκ διαφόρων συναθροισθέν πολυμαθών και σοφών γεωγράφων, και μάλιστα του Στράβωνος» και πολύ αργότερα ο Ιεροδιάκονος Ιωακείμ, που έγραψε Κανόνες και Εγκώμιο στο νεομάρτυρα Ιάκωβο (κώδικας 21, 18ος / 19ος αιώνας, της Σίμωνος Πετρας, φ.31). Τον Ιούλιο του 1630 ο Πατριάρχης Κύριλλος υπήγαγε στην Αγία Αναστασία μια ακόμη εκκλησία της Θεσσαλονίκης, την εκκλησιά του Αγίου Υπατίου (τη σημερινή Πανάγια Δεξιά που ήταν μετόχι του Αγίου Παντελεήμονα, μετόχι που είχε ήδη ερημωθεί. Στην Πατριαρχική αυτή πράξη γίνεται ακόμη λόγος για το μονύδριο της Υπαπαντής και φυσικά για το ελεύθερο του Μοναστηριού της Αγίας Αναστασίας. Στο Ναό της Υπαπαντής αναφέρεται και απόφαση του Σεπτεμβρίου του 1631 του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Αθανασίου Πατελλάρου. Το γνήσιο γράμμα του Μητροπολίτου Αθανασίου 1631 σώζεται και φυλάσσεται εις την Ιεράν Μονήν.

Οι περιπέτειες και δικονομικές δυσκολίες αρχίζουν από το πρώτο ήμιση του 17ου αιώνα όταν οι Οθωμανοί εδημεύσαν τα κτήματα της Μονής και προέτρεψαν την Μονή να τα επαναγοράση καταβάλλοντας πολύ μεγάλο τίμημα. Δια την εξεύρεσιν των χρημάτων η Μονή επραγματοποίησε πολλές ζητείες εντός της Μακεδονίας και ζητείες εις την Ρωσίαν το 1644 αντιπροσωπεία μεταβαίνει στη Μόσχα δια να συναντήσει το Τσάρο Μιχαήλ Θεοδώροβιτς ο οποίος και ανταποκρίθηκε στο αίτημα της Μονής. Επίσης το έτος 1652 αντιπροσωπεία μεταβαίνει στη Μόσχα προς συνάντηση με τον Τσάρο Αλέξιο Μιχαήλοβιτζη δια τον ίδιο σκοπό το γράμμα υπογράφει ο Ηγούμενος Αρσένιος. Τον 17ον αιώνα ο Επίσκοπος Γαλατζήτας Μελέτιος γράφει προς τον Καρδινάλιο Βερτερίνο δια την επαρχίαν του και αναφέρεται και στην Ιερά Μονή με την εξής περιγραφή «μοναστηριόν δε εστίν ‘εν ‘εν τη επαρχία η Αγία Αναστασία, πλούσιον κατά πολλά, έχον μοναχούς πεντακοσίους και επέκεινα ένδοθεν και εξοθεν, διότι έχει κτήματα πολλά, αγρούς, αμπελώνας, και ετέρας μονάς μικράς εις αποδωχήν των μοναχών ζεύγη βοβαλικά και βοίδια διακόσια πεντήκοντα και επέκεινα ίππους τε οραιοτάτους και ημιόνους προβάτων τε και ερηφίων χιλιάδας τέσσαρας και επέκεινα ένδοθεν δε το μοναστήριον πάνυ καλώς κατασκευασμένον ο ναός ένδοθεν ευπρεπισμενός ωραιώτατα έχων διάφορον κόσμον εκκλησιαστικόν, βιβλία παλαία των αγίων Πατέρων, λείψανα αγίων διαφόρων, του Μεγάλου Βασιλείου, του αγίου Χρυσοστόμου, και άλλων, την κάραν της αγίας Αναστασίας, η ακολουθεία των Ιερέων ακατάπαυστος, ποιούντων όλου του ενιαυτού αγρυπνίας παννυχίους εν τη εκκλησία είς τάς δεσποτικάς εορτάς και Θεομητερικάς και άλλων εορταζομένων αγίων, η τροφή αυτών μέτριος, Σάββατο δε και Κυριακή εστιώσι τυρόν και ωά, πίνωσιν δε και οίνον κατά τάς ημέρας κρεατοφαγίας παντελώς απέχουσι κακοπαθούσι δε πλείστα υπό των ασεβών αενάως, διότι η αυτών μονή έμπροσθεν αυτών υπάρχει και ταυτά μεν ίσθι περί της επαρχίας μου της Γαλάτζητας.

Οι δυσβάστακτοι φόροι της Οθωμανικής διοικήσεως και η τακτική των δημεύσεων οδήγησαν την Μονή προοδευτικά εις χρεοκοπίαν. Το 1790 ο Ηγούμενος Ανατόλιος γράφει προς τον Επίσκοπο Καμπανίας Θεόφιλο και τον παρακαλεί να δεχθεί τον αδελφό της Μονής Ιερομόναχο Γαβριήλ να περιέρχεται την επαρχία του για συλλογή ελεημοσυνών για το Μοναστήρι. Το Πατριαρχείο επί της Ηγουμενίας του Ανατόλιου (17 Αυγούστου 1796) ορίζει έξαρχους τον Επίσκοπο Πολυανής Θεοδόσιο και των Ιωάννη δούκα Καυτατζίογλου, που ήλθαν στην Μονή με Πατριαρχική εντολή δια την επίλυσιν των προβλημάτων. Στις 21 Αυγούστου 1797 οι δυο Πατριαρχικοί έξαρχοι απέστειλαν λεπτομερή έκθεση στον Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’ και τον πληροφορούσαν λεπτομερώς δια την κατάσταση της Μονής με λεπτομερή κατάλογο της Κτηματικές περιουσίας αλλά και των κειμηλίων, αναφέρουν δε ότι το χρέος του Μοναστηριού «ήναι πουγγεία εκατόν οκτώ και γρόσια εκατόν τεσσαράκοντα έξι». Με βάση την Έκθεση των Εξάρχων ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’, ο μετ’ ολίγον μαρτυρήσας, εξέδωσε το Σεπτέμβριο του 1797 Πατριαρχικό σιγγιλιώδες μεβράνινογράμμα με το οποίο καθορίζονται λεπτομερώς τα της λειτουργίας της Μονής.